—Saiakera—

Itsasoa eta desertua

Itsasoaren ikonografia erromantikoa euskal poesiagintzan

Iñaki Aldekoa

Ez naiz inoiz izan erromantizismo edo sinbolismo, edo antzeko hitzak, modu kategoriko eta estuan erabili zale. Nahiz eta ikusi literatur periodizazioak lekarzkeen abantailak, eta onartu, askotan, berorien beharra, beti aurkitu izan ditut arazoak kategoria horiek inongo bitartekaririk gabe geureganatzeko orduan. Esate baterako, aitortzen baldin badugu Lizardi erromantiko bat zela, zein ezberdintasun legoke bera eta Mirande, edo beste ondorengo zenbaiten artean? Nahikoa al da esatea bata erromantikoa zela eta bestea, aldiz, sinbolista? Horrela izanda ere, ez bait dakit horrela den ala ez, ezer gutxirako balioko lidake sailkapen horrek, ez baldin banu aurretik tradizio ezberdinen hausnarketa bat egingo. Eta, tradizio horietara joez gero, konturatuko ginateke Europa Hegoaldeko beste herrialdeekin batera goazela. Erromantizismoaren jatorrizko joera ezin bait da ulertu protestantismoaren esparrutik kanpora. Topikoa bada ere —dagoeneko— ondo legoke berriz ere gogoratzea, ez zuketela Rousseau baten Aitormenak zentzu handirik izango, konfesategian belaunikatzeko hileroko ohitura erabat sustraitua zegoen inguru batean. Gerora, eta jada XVIII.aren bukaerarako, paperera biluztea estetikarekin bat egin zuen, eta beranduagoko exibizionismoari buruz ezer gutxi dago esan beharrik. Frantziako Iraultzaren astindua, bestalde, ez zen ahazteko modukoa izan, ezta harekin batera giza-eredura altxatutako gizon burges berriaren irudia ere. Bide honetatik etorritako zenbait aldaketa sozio-politikok astindu zuen XIX. mendeko Euskalerria. Eta aldaketa horien testuinguruan ulertu behar da erromantizismo xume, nostalgiko eta marjinal baten tradizioa. Zergatik marjinala? Ez zuelako inoiz eduki indibiduo modernoaren egiazko kontzientziarik. Eta, gizabanako horren azken eredua erromantizismoak sortu zuena da. Hemen berriz, komunidade galduaren sentimenduak beste komunidade handiago baten magalean —Elizarenean alegia— aurkituko zuen babesa eta lasaitasuna. Horrek babestuko zuen euskalduna gizon modernoaren trajeriatik: hondorik gabeko norbereratzea, bakardadea, neurosia eta eromena. Hauengan ez dago komunidade izpiritualik, norberak sortuko duena baino. Edozein estetizismok urrunegi harrapatuko zukeen Lizardi, eta, hala balitz, lotsakizun gainera edozein barne exibiziori amore emateko. Dena dela, ez naiz gaurkoan gerraurreko poetei buruz hitzegiten arituko. Nire asmoa beste bat da: zein izan da Miranderengandik hasi eta Atxaga, eta poeta gazteagoengan, goian aipatu dugun eredu erromantikoak —zentzu fuertean— izan duen eragina. Edo, beste modu batera adierazita, zein modutako perzepzioa izan du gerra ondoko euskal poesia modernoenak, erromantizismoarekin batera tankeratutako gizabanakoaz eta beronen gizarteaz?

        Erreflesio honen abiapuntua W. A. Auden poeta inglesaren esaldi batean aurkitzen da: "Sentsibilitate edo estilo aldaketa iraultzaileak bakanak izaten dira. Ezagunena, beharbada, XII. mendean Europan zehar hedatu zen amodioaren kontzepzio berria litzateke. Hurrengoa, literatur jenero arrunta zen alegoriaren ahitzea, azken hau XVI. mendean ahitu zen, XVIII. mendearen bukaera aldera sendotzen joan ziren joera eta estiloak osatzen dute hirugarrena, erromantisizmoaz-edo ezagutzen dugun hori".

        W. A. Auden bera izango dut gidari ikonografia erromantikoaren baso honetan, bertako zenbait irudirekin ausartuko naizelarik. Auden-en lanaren titulua The Romantic Iconography of the Sea da.

        "The prelude" liburuaren bosgarren kapituluan zera kontatzen digu W. Wordsworth-ek, lagun baten ahotan:

        "Itsasoarekin aurrez aurre, Kixoteren liburu ospetsua eskuetan zuelarik, eta bertako protagonistari buruzko gogoetetan murgildurik, liburua itxi eta itsaso aldera begira jarri zen. Poesiaz eta egia geometrikoaren inguruko gogoetan ziharduela, loak hartu zuen, ondoko ametsak bere begietara eremu arabiarra erakarririk, basamortu bat, eta bere burua basamortuaren erdian eserita ikusi zuen. Bildurtzen hasia zen unean, ordea, bere ondoan zegoen gizon bati erreparatu zion. Dromedario luze baten gainean eserita zegoena, Beduinoen tribuetako arabiar bat irudikatu zitzaion. Lantza bat zeraman esku batean eta harri bat besapean; bestean, berriz, maskorra. Beduinoak berarekin desertuan barrena zeramatzan bi elementu horien esanahia irakatsi zion errelatuko pnotagonistari. Harriak "Euklideus-en Elementoak" sinbolizatzen zituen; maskorraren esanahia, ordea, zailagoa zen zehazten, nahiz eta jakin bestearen aldean balio handikoa zela. Horregatik hartu zuen beduinoak maskorra eta hurbildu egin zion ames/arlar! beiarnina. Berehala enLzun zuen hark musika zoragannia eta, nahiz eta ezezaguna izan hizkuntza, ulertu egin zuen. Pasio handiz kantatutako hura Oda bat zen, eta bertan, uholde ikaragarri baten oldarrean, lehorreko emakume-gizakumeei gainera zetorkien suntsidura iragartzen zuen".

        Amets luze honetan agertzen zaizkigu, gutxienez, hiru sinbulu pare:

        1. Basamortua eta itsasoa.

        2. Abstrazio geometrikoa sinbolizatzen duen harria, eta imajinazioaren eta pasioaren kanta jasotzen zuen maskorra.

        3. Heroiaren izakera bikoitza: erdi Beduino —Ismael, erbestea, Untzi erratua...— eta erdi Kixotea —galdutako Urrezko aroa, Paradisu galdua, birreskuratzeko ahaleginean diharduena.

        Lurra itsasoaren lainotasun eta zehazkabetasun nahasitik sortua da. Halaxe kontatzen zaigu Biblian lurraren sorkuntza. Zibilizazioa bera ere jainkoen eta gizonen ahaleginari esker zirauela dirudi. Eta itsasoak sinbolizatuko lukeen nahasmendua beti gertatu zitzaion hari arriskutsu.

        Untziaren metafora oso zaharra da, antzinakoa. Klasikoengan beti izan zuen, ordea, ñabardura negatiboa. Ñabardura hori du, esaterako, Horatio poeta latinoarentzat, untziaren metafora erabiltzen bait du kolokan jartzen den Estatuaz edo zibilizazioaz hitzegiterakoan:

        "Oh, untzia, uhin berriek eramango zaituzte itsasora! Zer egiten duzu? Heldu zaitez adorez portura". (Oda, 1,14)

        Untzia, beraz, arriskutan ikusten den gizartearen metafora gisa erabili zuten klasikoek. Gizartea bera metaforizatzeko berriz ziutatea eta jardina ziren erabilienak. Autore klasikoentzat, ez ziren Odizeo eta Jason itsasora egin bidaiatzeko ametsak kilikatuta, inondik ere. Eta bataren zein bestearen egiazko desira lehenbaitlehen etxeratzearena izan zen. Horregatik dio Horatiok:

        "Alperrik banatu zituen Jainkoak kontu handiz / lurrak itsaso arrotzetik, / gero, untzi lotsagalduek/zeharkatu behar ez lituzketen itsasoetan barrena abenturatzeko".

        Dante poetak ere infernuan kokatu zuen Ulysses. Hauetxek dira poetak heroiaren ahotan jarritako hitzak:

        "... ez semearenganako eztitasunak, ez aita zaharkituaren maitasunak / ez eta Penelope poztuko lukeen amodioak / errenditu ahal izan zuten /mundua ezagutzeko izan nuen barne grina / eta giza-hobena eta bertutea".

        Eta hitz hauetxekin agurtu zuen poetak heroi infernuratua:

        "... ez zara sortua izan abereen gisa bizitzeko / bertutea eta jakituria eskuratzeko baino".

        Goragoko Uiysses-en hitzak edozein marinel heroi erromantikoarenak lirateke.

        Auden-en ustetan Shakespearek zenbaitetan zubi lana egingo zukeen tradizio klasikoa eta ondoren zetorrenaren artean. Joera erromantikoak ekarritako aldaketak honako hauek lirateke:

        1. Ziutatetik zein lehorretik abiatzen da, sentsibilitate eta ohore duen ororen nahia.

        2. Itsasoa da egiazko egoera bakarra, eta bidaia bera gizonaren benetazko kondizioa.

        3. Gertaera erabakior eta larrienak, patuaren gorabeherak, tentaldiak, erorialdiak eta erredentzioak itsasoan (edo desertuan) ematen dira.

        4. Helmugarik (porturik) balego ere, ez da ezagutzen. Bidaiatzea bera da helburu.

        Gogoratu Baudelairen "Bidaia" titulua daraman poema:

        "Ez dira benetazko bidaiariak, soilik bidaiatzearren abiatzen direnak baino".

        Hara zen dioen Melville-ren heroiak, Ismaelek:

        "Itsaso zabaiean soilik aurkitzen da egiarik gorena, Jangoikoa bezain mugagabea den urbazterrik gabean; hobe delarik bakardadezko infinito horretan bizitza galdu, ohorerik gabeko zelaiaren gainera jaurtikia suertatzearen aldean...; zorionik ez dago adimenean edo ametsean, emaztearen ondoan baizik, bihotzean, ohean, mahaian, aulkian, supazter zokoan eta aberrian".

        Hala ere, bale zuriaren erakarmen patu bilakatuak itsasora erakarriko du Ismael. Ismael heroi erromantikoa da, erromantikoa zentzu fuertean, ez itsuratan dabilenetakoa. Horrexegatik hunkitzen gaitu sakonki bere abenturak. Eta bere ondoren Stevenson eta Conrad izango ditugu. Eta euskal literaturan Joseba Sarrionandia. Norbait badago gure artean itsasoaren lilura horrek obra osoa inguratzen dionik, norbait hori Sarrionandia da. Marinel zahar honi buruz esan daitekeena zera da, egin zela, egun batez, itsasora eta ez dela harrez gero itzuli. Bere "Izuen gordelekuetan barrena" bere

irakurketetako oroitzapenak eratutako paisaia literarioetan barrena egindako nabigatze bat izan zen. Nabigatzea esan dut, bere abenturari ziurtasuna itsatsi nahian bitakora kaiera bat idatzi bait zuen. Horixe izango da poemarioa, eta poesiaren metafora nagusia nabigatzearekin berarekin lotzen duena. Ez Kavafisek ez Sarrionandiak ez zuten Ulyssesen abentura grina eta ausardia Horatioren eta Danteren gisa jasoko:

                "Zergatik itzuli zara Ithakara, Ulises?

                ... Akiturik zaude? Laket zaizkizu hiletariak?

                Egiozu kaso izarren bideari..."

        Ez dio poetak opa heroiari atsedenaren uharterik; geroago beste erromantiko batek —F. Juaristik alegia— beduino nekatuari oasisaren atsedena ukatuko zion neurri berean. Uhartea eta oasisa, biak dira bidaiariarentzako atsegintoki eta ziurtasun uneak. J. Sarrionandiak bere Narrazioak liburuan Coleridge erromantiko goiztiarrak kontatutako "Marinel zaharraren" balada gogorarazi zigun. Eta, onaingoan bai, paradojikoa badirudi ere, nabigatzeak beste dimentsio bat zuen hartua Sarrionandiarentzat.

        "Izuen gordelekuetan barrena"ko sinbologia berari eutsi bazion ere, oraingoan existentzialki gogorragoa zen nabigatze hori. Gogoratu bestela "Preso egon denaren gogoa" poema:

        "Preso egon denanen gogoa / gartzelara itzultzen da beti / .... / Bere bihotz barrenean / Betirako kondenatu bat dago".

        Sinbologia bera izanda ere, bigarren liburu honetan, sinbologia horri buruzko galderak ere badaude. Poemario honetan tradiziotik bereganatuak dituen elementu sinboliko garrantzitsuenak darabilzki, bere poesia guztiaren oinarri oinarrian leudekeenak; baina, aldi berean, horien jatorriaz galdetzen dio bere buruari. Poetak tradizioaz egin duen erabileraren birplanteatze bat al da? Adibidez, bidaiari berriaren trenak Laforgue-ren "Comme ils sont beaux, les trains manqués" bezalakoak al dira? Edo Baudelaire melankolikoak itsasoratzen ikusitako untziaz esango zukeena "Quand partons-nous vers la bonheur" izango lirateke Marinel Zaharreko Sarrionandiaren hitzak? Ez dut uste. Izan zitekeen, ordea, "Itsas aurrean egin nuen ametsa" (gogoratu Wordsworth-en istorioan) idatzi zuen garai hartako poetarena: M. Lasa. Itsasoko ispiluak —eta Poeren kasuan bezala— itsasazpiko hiriarekin amets egin zuen poeta harena. Edo, erromantizismoaren tradizio peto-petoan "Ur-lo isilaren sabelera hondora"tzearen nostalgiak garai batean erakarri zuen poetarenak. Lasak zioen modura "Itsas-ontzi antzinako kobrearen metal zaharrak / ez du ene itxura tristearen tristura".

        Baina ez dut uste Marinel Zaharreko Sarrionandiarenak. Izan ere, Sarrionandiaren "Itsaso debekatuak" poeman —Melvilleren "I Iove to sail forbidden seas" hitzekin aurkeztua datorrena— hala dio:

        "Nondik datoz marinelak? / Nora doa untzia? Zergatik? / Nortzu dira marinelak? / Eta zer da untzia?".

        Jakina, galdera gehiegi dira nik erantzuteko; eta hala ere, uste dut, galdera klabeak direla poetaren paisala sinbolikoa argitzeko. Ez dut uste, dena dela, Marinel Zaharreko koherentzia sinbolikoak bidea gehiegi errazten duenik.

        Garbi dago deskribatzen ari garen tradizioan untziak esanahia bat baino gehiago beregana ditzakeela eta maila ezberdinetan ere egitura litekeela. Batetik, patu indibiduala: Rimbauden "Le báteau Ivre" bezalako poema bat, edo gertuago dugun Akab kapitainarena. Bestetik, patu soziala: untzi batean gizarte alternatibo bat eratzen da, baina ez dira bertako partaideak lehorreko gizarte industrializatuetan bezalatsu funtzio jakin baten instrumentu mekanikoak soilik. Zerbaiten aurka egin bazuten protesta poeta erromantikoek ziutate industrializatu eta deshumanizatzaileen aurka izan zen. Zergatik deshumanizazioa? Indibiduoaren kontzientzia, gizabanakoaren nortasuna tropelaren kolektibitate anonimoan galtzeko ikusten zuten arriskuarengatik. Poeta erromantikoa ez da Poeren "L'homme de la multitude" bat baino, edo "ozeanoaren erdian galdutako untzia".

        Norberaren aukera elkar liteke, ordea, beste batzurenarekin helburu jakin baterako, edo Sarrionandia poetaren hitzetan "estimatzen genuenaren alde bizitzeko". Horregatik ez litzateke egokiena gorago aipatu dudan "gizarte" hitza, "komunidade" hitza baizik. Egiazko gizabanakoek, kontzienteki, eta bere nahia arrazoi bakartzat, osatuko luketena. Izan ere, atzean utzi nahiko luketen gizartearen funtzionamendua gizabanakoaren gainetik bait dago. Eta, kontzientzia horretxek bereizten ditu Eliza moduko komunitate tradizional eta hertsietatik ere. Jakina, honek iraultzaren utopia bidean kokatzen gaitu.

        Uste dut zilegi dela Sarrionandiaren poemario horietan ere maila ezberdinak bereiztea:

        1. Ismaelek aukera egin zuen itsasertzeko munduaren zentzurik esaren artean ("noir océane de l'immonde cité) eta itsasora murgiltzearen artean. Nahiago izan zuen itsasoan murgildu eta ez itsasertzeko melankonian. Sarrionandiaren marinelek ere halatsu.

        2. "Itsasuntziak lehorrera / itzultzen dira beti", baina poemario honetakoak ez dira itzuliko inoiz, "hondartzak dakartzate / ohol zatiak, balisa irekiak"en modura ez bada. Marinel hauen nabigazio sinbolikoa espazio ezberdinetara zabaltzen da: gartzelara ("Mörland-go portuan ez dago sekula itsasuntzirik"), edozein hirietako kaleetara, erbestera. Maninelen nabigazio sinbolikoak ez du non porturatu. Marinelak ez darama "Izuen Gordelekuetako..." aberririk bere gogoan —halakorik ez bait dago— norberaren ama eta etxea baizik.

        3. Erbesteratuak, dagoeneko hilik daudenak, gartzeletakoak eta edozein hirietako kaleetan poliziarengandik ihesian dabiltzanak osatzen dute "Marinel Zaharren" untzia.

        4. Untzia ez doa inora, itsasoak darabil "Untzi erratu" baten gisa.

        Sarrionandiaren poesia izan baldin bada untziz zeharkatu beharreko itsasoa; badago, ordea, bere aurretik itsasoaren aurrean amets egin zuenik ere. M. Lasa aipatu dugu gorago. Baina Mirande ere hor dago, gelan jarria duen Dürer-en kuadro ospetsuko itsaso iluna izan zen poetaren maskorra. Bertatik mintzatu zitzaizkion "zilharrezko adarrak", lamiak eta undinak. Sirenen kanta hark erakarri zuen Miranderen ametsa itsasuntzi zaharren untzi erratua albora edo Gazteen Lurrera.

        Handi zetorkion poetari "Izaro soinu dun / aintzinako jainko zuzenak / haietan baitziran jauresten / marmorezko etxe goretan...".

        Garai hartan Mirandek bakarrik uler zezakeen kantu haren doinua. Mito zelta zaharrak ezagutzeaz gainera, trebatua bait zegoen beste bi ameslari handiren eskolan: Poe eta Baudelaire. Gogoratu Baudelairen "L'invitations au voyage"n deskribatzen zaigun paradisu paganu zoragarria, Iparraldeko itsasganduetan kokatu zuen ametsa:

        "Aparteko Lurraldea, besteen aldean bikaina, non Artea Naturari gailentzen zaion, eta ametsaren izenean —bigarren hau— eraberritua izango den, zuzendua, edertua eta birsortua".

        Itsasotik datorren kantaren doinuak ez du justiziaz edo kastitateaz hitzegiten, bere hizkuntza inozentziarena da. Ametsezko paradisu horretan ez dago gatazkarik nahiaren eta beharraren artean: Gizonaren inozentzia larrienaren aldarrikapena da. Ez dago bestenik Thereserekin batera "Haur besoetako" protagonistak egingo duen bidaian. Lehorreko bizitza estuak —etxea eta sexua barne— eskatzen dionaz beste egingo du eta, askatasun izpirituala lagun, denbora zehatzetik haragoko denbora ziklikoan barrena murgilduko da. Urak, itsasoak, heriotzaren ondoko erredentzioa dakarte Miranderentzat.

        M. Lasaren "haragizko pekatuaren" kontzientziak ere, itsaso izugarrian aurkituko du testigu mutu bakarra. Plaiatik begiratutako itsaso infinitoaren mututasunak areagotu egingo du kulpa horren kontzientzia. M. Lasak badaki, ostera, gizon-emakumearen arteko sexu hartu-emanak ongiaren eta gaizkiaren ezagueran bereizten direla abereenetatik. Ganbaretako katuek ez dute horren ezaguerarik, tamarindo azpiko ahots poetikoak bai. Baudelairek ere askoz lehenago izan zuen pekatu horren kontzientzia, baina bere burua gehiegi martifikatu gabe, eta "poete maudit" eredugarri baten gisa, kontzientzia hori birtute bihurtu zuen. Baudelairek gaizkia horretan barrena kontzienteki murgiltzea aldarrikatu zuen, hain justu gaizkiaren kontzientzia horretxek erridimitzen zuelakoan ekintza bera; inkontzienteki —abereenarekin alderatu zitekeen naturaleza— izandako gehiengoaren hartuemanak ez bezala. M. Lasak ere bazekien kontzientzia horrek munduratzen gintuela, desparadisura egozten. Desparadisuko mundua arrotza gertatzen zaio poetari, eta Urrezko Aroen nostalgia areagotu egingo zaio: "gizakiak eta harriak pakeak egingo dituzten"ean. Gizakion haurtzaroarekin galdutako barne-pakearen oihartzuna ur-azpitako deiarekin nahastuta jasoko du Lasaren maskorrak. F. Juaristiren emakumea eta hiria itsasoko oihartzun eta presentzi mutuaz jantzitako elementuak lirateke. F. Juaristiren paradisua ere haurtzaroarekin batera galdu zen, eta heldutasunarekin batera, desparadisua ere, areagotzen doakio. Bere poesiagintzak desparadisuko ibilbidea kontatzen digu. Desparadisu hau, bi autoreen poesiagintzan, gizonaren erorialdiaz mintzo zaigu, eta bakardadezko egoera hori gainditzeko ahaleginez.

        Desparadisuko bide honetan, nahitaez, desertuaz hitzegin behar. Biak datoz batera, hasi Adan-ekin, segi Kain-ekin, hurrengo Ismaelekin...; deserriaren soka amaigabea da. Han elkartuko dira ziutateko legea transgreditu dutenak —kriminalak, eroak, etab.— eta beraien borondatez ihes egitea erabaki dutenak. Bigarren hauen artean ere badira, gutxienez, bi moetatako ihesak:

        a) Basamortura erretiratu direnak purifikatu asmoz, edo norbere buruaz beste maila batetako ezagutza eskuratu eta berriro gizarteratuko direnak mezu berri batekin. Biak dira Zarathustraren kasua, eta Kristorena, baita G. Arestiren Maldan-Beherako protagonistarena ere.

        b) Deserturatzeak edo itsasoratzeak ez duenean itzulirik. Hau da Rimbauden kasua. Edo Atxagaren Etiopian baita agertzen zaigun A. Cravan-ena.

        Sinbolikoki bi jarrera horiek inportanteak dira Maldan-Beheratik Etiopiara dagoen ibilbidea neurtzeko. Lehenengoaren heroia supergizonaren ezaugarriz jantzita munduratzen zaigu, ziutate zaharberritua berreskuratzera. Agindutako Lur biblikoaren mitoa ere presente egongo litzateke. Atxagarenean, aldiz, ez dago ez asmonik ez adorerik, XX. mendeko hondamendi historiko horren errautsetatik gizarte berri bat birreraikitzeko.

        Bai Maldan-Beherak, bai Etiopiak zerbait ikasi zuren T. S. Eliot-en The waste Land-en. Obra nagusi honetan, basamortua zibilizazio modernoaren irudi bilakatu zen, eta hiritartutako basamortu horretan inozentzia eta gizabanakoa ezer gutxian geratu ziren.