Txillardegi: "Nire historia pertsonala da"

        Azken urteotan aldaketa nabarmena eman da euskal literaturan; gai eta teknika aldetik aurrerapen izugarria. Txomin Agirre gaindituz gaur egun munduan zeharko literaturara hurbildu gara. Aldaketa honen aita batekin mintzatu gara, hots, Txillardegirekin. Astiro, bere eboluzioa aztertu dugu, bere elaberriaren egoeran sartu gara... Txillardegirekin hitz egin dugu. Idazle, politiko, linguista, "nahaste borraste" batekin, berak dioen bezala. Bere iritzi, definizio, azalpenak agertzen dira ondorengo elkarrizketan. Hona ba, zuekin, Txillardegi.

        — Nola hasi zinen literatura egiten? Konta ezazu zure hasiera, eboluzioa.

        — Nire historia pertsonala denez gero kontatu daiteke; ni Ferrol del Caudillora joan nintzen soldaduzka egitera, eta orduan askotan ibiltzen nintzen Karlos Santamaria eta Mitxelenarekin. Azken honekin egon nintzen hitzegiten eta esan nion: "Soldaduzkan denbora izango dut eta pentsatu dut zerbait itzultzea". Nik Jabsonen "Hambre" eta "Pan" irakurri nituen eta batez ere "Pan" izugarri gustatu zitzaidan eta Mitxelenari esan nion soldaduzka aprobetxatzeko pentsatu nuela "Pan" itzultzea euskaraz. Berak ezetz esan zidan, nik egin behor nuela nobela bat, "Baina nola egingo dut nik nobela bat?", "Bai, bai zuk egin, Ez itzuli "Pan", zuk zeurea egin". Horrela, asmo horrekin, joan nintzen Galiziara eta "Leturia" sortu zen. "Leturia" ba, hain zuzen ez itzultzekotan asmatutako nobela bat da; Ferrolgo baterian idatzi nuen, denbora guztia neukan libre eta. Orduan modan zeuden gauza eksistentzialistak eta "Leturia" izan zen kezka eksintentzialista, eta batez ere Sartreren aldetik ikusita absurdoarena eta hori guztia...

        "Leturia" nobela filosofikoa izan zen... Miren famatu hori sinbolo bat da, eta egia ere. Hor "lectura a dos niveles" esaten dena dago. Gero, "Peru Leartzako" egin nuenean gauza bera. Budismoaren presentazio bat izan zen nobela gisa. Batzu konturatu ziren baina gehienak ez. Bi nobela horiek erabat filosofikoak eta sinbolismoen bidez eginak izan ziren. Gero Belgikara joan nintzenean eta ETAtik atera nintzenean, erabat jota gelditu nintzen; gure esperantzak mugimendu horretan zeuden eta atera behar... Bakarrik nengoen. Uda hartan esan nuen: "hemen bakardade honetan eta krisian zerbait idatzi behar diot" banekien esperientziaz idazteak izugarri hazten duela pertsona. Nobela normal bat egitea pentsatu nuen eta "Elsa Scheelen" egin nuen, guztiz nobela errealista. Jaso nituen jipoiak izugarriak izan ziren: irabazi nuen Euskaltzaindiaren saria, hori egia da baina kritiko guztiak atzerapen bat zela zioten.

        Jota gelditu nintzen, Gabriel Arestik esan zidan ni ez nintzela nobelista, poeta baizik; Mikel Lasak nobela utzi behar nuela, enfin, jota gelditu nintzen. Hala ere, gero berriz Joxe Azurmendik esan zidan: "Hi tonto haiz, zergatik ez duk idazten? Hemen ere kritikoak gogorrak dituk, ez kasorik egin!"

        Nobela bat —beno, ez dakit nobela den— pentsatzen ari nintzen; "Haizeaz Bestaldetik"; nobela hau guztiz filosofikoa da, besteak baino gehiago, saiatu naiz ere horrelako gauza poetiko batzu sartzen kapituluetan eta nik esango nuke lehenengo bien estiloko dela. Ez dakit ulertzen den, badirudi ezetz. Itsasoa, lakua ... itsasoa infinitotasuna da eta lakua finitotasuna; eta lakuarekin konformatu behar baina itsasoa nahi; liburuan agertzen den dialektika hori ez dakit jendea konturatu den arazo filosofiko bat denik. Agertzen diren maitasunak ere, egiazkoak dira eta filosofikoak ere.

        — Azken nobela honek ez omen du oso harrera onik izan, ezta?

        — Ez dakit. niretzat nire libururik onena da.

        — Baina gutxi saldu da.

        — Izan ere liburua agertu da izugarrizko saltsa politikoa dagoen momentuan, alegia, erreforma sortzen ari zenean jendea ez zegoen literaturarako. Nik ere lehenago neukan eginda liburua.

        Gero askotan galdetu dut. Jesus Mª Lasagabasterreri galdetu nion, niretzat Lasagabaster oso jakintsua do literatur gauzetan, eta zer iruditzen zitzaion galdetu nion. Eta bere ustez liburu hau besteak baino hobea zela esan zidan; hala ere hain erori da hutsunean hoztuta geratu naizela. Baneukan idazteko asmorik baina... bat esate baterako Donostia zaharrari buruz, baina sinbolismoz ere bai, 1863 baina lehenagoko Donostia. militar españolek kontrolatuta.... eta gero zabaldu zenean eta muroak bota, enfin, nahiko sinbolismo.  Eta baita pentsatua neukan errefuxiatuen bizitza eta Etakoena azken urte hauetan nahiko ongi ezagutu dut eta.

        — Bere liburu berrian asmoak azaltzen dizkigu bero. baina beti dago baina...

        — Momentuz nire tesiarekin nabil eta...

        — Lan gehiegi ezta? Beno ba, azken nobela honetan hainbat berri edo gauza berri sartu duzu; zein da zure eritzia teknika  berriei buruz?

        — Teknikari buruz berehala erantzungo dizut; ez dakit, nik uste halako teknokrazia sortu da, dena dago kritika egiteko, ordukoa nik onartzen dut Karlos Otegik eta, egiten duten kritika denboraren tratamendua oso egokiak iruditzen zaizkit baina beldur naiz Euskal Herrian azken urtetan tekniko gehiegi ez ote den sortu.

        — Bai, hemen bi tendentzia daude; klasikoa (Txomin Agirre e. a). edo moderno moderno, eta tartean hutsune bat.

        — Ni horretaz jabetuta nengoelako pentsatu dut nire nobela hau...: esate baterako zazpi bertso moldean ateratzen direnean beti zazpi dira, eta kapituluak ere zazpi, eta zazpi aldiz zazpi hastera doanean bukatzen da liburua. ("Haizeaz Bestaldetik") Zazpi beti zenbaki magikoa izan da eta supersinbolikoa da. Hori gehiegi dela iruditzen zait eta zerbait egiterakoan historiko eta sinboliko era berean —Donostiako hau— edo bestela ETAkoen egoerari buruzko beste zerbait izango litzateke: 'Elsa Scheelengen estilokoa, historiak... nobela klasikoa.

        — Nobelagintzatik at, zenbait saio egin duzu ere: eta horretan sartuta zaudenez, nola ikusten duzu gaurko egoera, Irun sarira inor ez aurkeztea e.a.?

        — J. Azurmendik berak dioenez ez du sinesten horrenbesterainoko krisia dagoenik orain ez dakit, baina nik esango nuke hemen gauzak politikari oso lotuak daudela. Momentu batzutan politika bideak zeharo itxita zeudenean, jendeak konpentsazio bezala saiakera politikoa egiten zuen. Francoren azken garaian aldaketa susmatzen zenean, e. a. Orain berriz frustrazio ikaragarria dagoenez politiko mailan saiakera politikoa hilda egotea normala da. Baina beste saiakera ere, hori gogorra da.

        Dena dela orain jende asko testu liburugintzari heldu zaio, esate baterako Iñaki Azkunek liburu pilo bat egin du ikastolentzat umeentzat eta horren gisako tipo batek egiten du alde batetik teknika eta bestetik nobela laburrak eta, itzuli ditu. Iñakiren kasoa beste askorena da. Nolanahi ere ez da normala hau, saiakerarik ez egotea.

        — Gaiaz aldatuz, hona hemen beste galdera bat; Txillardegi, zu zer zara, idazlea ala linguista?

        — Ez dakit, segun eta urteak; seguraski ez bata ta ez bestea. Saltsa bat. Zer naizen? Ez dakit, galdera horri ez dakit zer esan. Nik gaztetan literaturari buruz tentazio izugarria neukan gero txikitu egin zait beharrak eraginda; orain esate baterako fonetika eta gauza horiek azaldu behar direla iruditzen zait, behar horrek eraginda. Beharraren eraginaz.

        — Badaude, egon ere, duela urte batzu literaturari heldutako asko, orain pedagogian edo linguistikan; Kintana, Ibon Sarasola, Izagirre... zeu ere. Nola esplikatuko zenuke zuk aldaketa hori? Zergatik eman da?

        — Nire kasoan beharrak eraginda izan da. Niretzat hori da esplikazioa.

        — Zure egoerara itzuliz, batzuk diote poeta zarela, beste batzuk ezetz, zuk zer uste duzu? zer kontsideratzen zara?

        — Ez dakit, nahaste-borraste bat. Prosista, ingeniero, politika munduan ere ibili naiz, zergatik? Egoera hori izan delako; nik beste herri normalizatuago batetan... hori esaten zuten Rikardo Arregik eta horiek ere, ezta? Zergatik gauden hainbeste satsetan? behar ikaragarria dagoelako gure herria zeharo umezurtz dagoelako hainbat gauzetan. Behar bada gaizki egingo dugu, baina... ni gaur "de facto" linguistikara dedikatzen naiz, orain zer egingo dudan ondorengo urtetan? ez dakit.

        — Azkenik eta elkarrizketa honi amaiera emateko galdera pertsonala, zergatik idatzi duzu?

        — Nik gauza pertsonala dela esango nuke, nik pasa ditudan ordurik beteenak eta natura sentitzeko e.a., izan dira liburuak idazterakoan. Gainera liburuak beti idazten dira oso egoera sikologiko berezietan, dena lortzen da, egoera sikologiko berezia, sentsibilitate azkarragoa, eta izugarri interesantea da.