Negro-literaturari buruzko bizpahiru ohar

Marta Vitoria

        Ez naiz oraindik sekulan Afrikan izan, baina betidanik erakarri izan nau kontinente horrek. Zenbait filmetan ikusitakoak sortu didan irudipen ziuraski faltsuagatik, edota telebistan eman ohi dituzten dokumentaletakoak biziki erakarri nauelako. Betidanik izan dut kontinente horretara hurbiltzeko desirapen ñimiñoa.

        Far-westeko filmetan inditarrekin bezala, beltzak agertzen direnetakoetan, estereotipoak agertzen zaizkigu. Beltzak umil, zerbitzari eta leial dira; edota bestela, gizajale, krudel eta basatiak. Dantzari nekaezinak, tan-tan burrunbatsu amaigabeen bidez sublimatzen dutenak.

        Egia osoa besterik da. Eta gainera lauzpabost foliotan agertzeko aski zaila. Hala ere, antropologoen eta ikerle berrien lanei jarraituz, gaur egun beltzen edo negroen bizimodu eta ohiturei buruzko ohar asko atera liteke. Eta baita ere beren literaturari dagokionez. Beltzen ahozko-literaturaren aberastasunaz mintzatuko naiz lehenik. Gero beltzen mundua tratatzerakoan erabili den exotismozko zigilua, eta horri erantzunez «negrotasuna» izenarekin euskaraz bataiatu dudan mugimenduaren sorrera. Ondoren jatorrizko hizkuntzetan gaur egunean literatura sortzeko dauden arazo eta beharrak. Eta bukatzeko bertako literaturak dituen egiturazko arazoak. Goazen bada, nirekin etorri nahi baduzue...

        Ahozko literaturaren tradizio aberatsa

        Lehen konstatazio gisa ikus dezakegu ahozko espresabide literarioa, edo nahi bada poetikoa, eguneroko bizimoduan edonoiz eta edonola agertzen dela, espontaneoki, haurren jolasetan, lan baten zehar, baina beti ekintza bati lagunduz, edo ekintzaren bat eraginez. Lilyan keteloot-ek «La Poésie traditionelle» liburuan honela galdegiten du, «Hain zuzen ere, ez al da gauza arrunta, libururik, irratirik, zinemarik gabeko herri ttipietan, gizonek beren solaserako kantuak eta istorioak asmatzea?»

        Bere aldetik Maurice Houis-ek «Anthropologie linguistique de l'Afrique noire» liburuan bi erritmo desberdin bereizten ditu agerpen literario hauetan, bata lan-aldia, giza-banakoa bere sendian eta bere sendiarentzat diharduenean, eta bestea biltza-aldia, giza-banakoa komunitate zabalagoan ari delarik, auzoan, herrian, eta baita arbasoen munduan ere.

        Bestalde okasio fastuoso eta berezietara loturik, beste agerpen batzu ere baditugu, jaiotzak, hiletak, ehizak direlarik hitz majikoz eta ezezagunez lagundu ohi dituzte, urtez-urte hitz horien sekretoaren gordagi eta transmisore bilakatu diren komunitateko hautetsiek.

        Ipuin kondalarien eta entzulegoaren artean hartueman bereziak sortzen dira. Istorioen hastapenean kondalariak honela galdegin dezake: «Bidaian abiatu nintzen, itsaso eta basamortuak igaro nituen, eta azkenik erresuma miresgarri batetara iritsi nintzen. Asma ezazue zer topatu nuen lehenik?». Entzulegoak erantzuten du: «Dortoka», eta une honetatik aurrera kondalaria eta entzulegoa liluragarriaren munduan barneratzen dira. Entzulegoak, eskuarki, kondatzen zaion ipuina ezagutzen du, eta kondalariaren trebeziaren arabera berrikuntzak agertuko zaizkie, ezezagunaren txundidura, edota ezagutuaren lasaitasuna lortuz kasu bakoitzean.

        Kondalariak arbaso zaharren eta jainkoen pentsamendua transmititzen du, gizakiagandiko munduaren interpretazioa eskeintzen du, mintzaira zail, sinboloz eta arkaismoz beteriko baten bidea.

        Gizartearen barnean kondalariok status diferenteen jabe dira, beren ezagumenaren arabera, sendi ospetsu baten memoria bizia izatetik, gizartearen mesera dagoen bufoia izateraino doalarik.

        Entzulegoaren pasibitatearen irudia ezabatzearren esan dezadan, entzulego horrek txaloen, galderen, adore oihuen bidez parte hartzen duela kontatutakoan, eta bere eraginari esker saioaldi bakoitzak gau osoa ere iraun dezakeela.

        Bukatzeko, ahozko-literatura honen hiru funtzio azpimarratu: taldearen batasuna adierazi eta mantentzea; gizartearen kultura bizirik irautea, libertarazi eta moral erakaspenak ematea.

        Exotismoaren hatzaparra. «Negrotasunaren» erantzuna

        Arrazoi ekonomiko eta erlijiosoak medio, eta jakinmin bitxiak ziztaturik europearren begiak eta interesak Afrikarantz zuzentzerakoan fenomeno desberdin zenbait azaltzen dira. Literatur mailan, batzuk aitzaki geografikoak bilatuko dituzte bere obrak Afrikako lurretan kokatzeko, baina bertakoen kultura eta jakituriei jaramonik egin gabe. Bestetzuk berriz, Europaren dekadentziaz nazkaturik alor berri bat topatuko dute, sabana eta selba menderaezinetan. Azken batzu berriz, europearrek Afrikan zehar eginiko konkista goraipatuko dute. Kasurik onenean ere, argi dagoena zera da, bertakoek ez dutela hitzik, ez direla bertakoak beren mundua adierazten dutenak, eta literatura kolonialaren gabeziarik nabarmenena, hain zuzen ere, kolonizatua bera suertatzen da.

        Exotismo horren inguruan, hala ere, zenbait artistek beltzen munduan «fetitxe» batzu baino gehiago dela atzematen dute. Eta deskubrimendu honek bere eraginak izango ditu mende hasieratik aurrera, bai pinturan, bai musikan eta bai literaturan ere. Jazzaren garaiak dira, «beltz errenazimendua» Harlem-en hasten da, zenbait gazte intelektualen eskutik, zeintzuk, arrazakeria, bortxa eta Iparrameriketako materialismoa salatzen hasten diren. Produkzio literario mamitsu bat egiten da urte horietan, gerora Chester Himes eta Richard Wright bezalako idazleengan eragin handia izango duen beltz-amerikarren nobela errealistaren fundatzaileak, Claude Mc Kay-k orduan argitaratzen dituelarik «Home to Harlem» eta «Banjo». Mugimendu honen porrotaren arrazoiak hiru lirateke: batetik, beltzen erdi mailako klaseak mugimendua ez bultzatzea; bigarren, zurien gizarteak errekuperatze ahalmen txundigarriak erakutsiz, mugimendua horrek ideologia zehatzik eta egitura sozio-ekonomikorik ez izatea da, gizarte amerikanoaren paternalismoaren menpe geratuz.

        Baina, dagoeneko beltzak beren munduaren berri ematen hasiak dira. Eta Europan krisi latzenetakoa gertatzen ari denean «Negrotasuna» deitu mugimendua sortzen da. W.E.B. Du Bois hartzen da mugimenduaren aitapontekotzat, eta berak editatzen zuen «The Crisis» aldizkariak eragin galanta izan zuen Parisen zebiltzan Leopold Senghor eta konpainiagan. 1931 «La Revue du monde noir» agertzen da, frantsesez eta ingelesez idatzia, apur bat moderatua, intelligentsia biltzen du bere inguruan, eta beltzen munduak bere espresio bide bat topatzen. Erreakzioa, 1932 agertuko zen «Légitime Défense» izan zen, aurrekoa biguinegia zela salatuz, marxismoa, surrealismoa eta Freuden psikologia besarkatzen ditu. Literario baino politikoagoa suertatu zen, eta praktiko baino teorikoagoa saio hau, baina mundu osoko beltzen artean oihartzunik izatea erdietsi zuen. Ondorengoa «L'Etudiant noir» izan zen (1932-1935), aurrekoak asimilistegiak zirela salatuz, beltzen berez-berezko balioak goraipatzera eman zituen indar guztiak. Aimé Césaire, Senghor eta Damas biltzen ziren hor, eta horiek egindako lanetik «negrotasuna»ren definizio moduko bat ondoriotsu daiteke: menperatutako arraza baten espresioa da; izateko era orijinal baten espresioa da; borrokatzeko tresna da, gailu estetikoa da.

        Mugimendu hau dena dela, mendebaldeak arras eraginiko intelektual eta politiko beltzen zera bat izan zen; eta gainera Frantsesen menpe zeuden lurraldetan arrakasta izan zuena, baina ez anglofonoen artean. Erantzunak bortitzak izan ziren. «Afrikan Personnality» mugimendu gaztearen buru zen Wole Soyinka nijeriarrak honela esan zuen: «tigre batek ez du bere tigretasuna aldarrikatzen, tigreak salto egiten du». «Black Orpheus» aldizkariko kideek Senghor eta konpainia aitzakitzat hartu barik, distantzia hartzen dute, «negrotasuna»ri erromantikoegia, narzisita eta Afrika mito garden bilakatzeko arriskua ekartzea egotziz.

        Idazle konprometitu batzurendako (Frantz Fanon, Sembene Ousmane, Mongo Beti) «negrotasuna» garai bateko lekuko da, baina egoera berriaren aurrean, zenbait estatu eta nazioaren independentzia mesfidatu egin behar dela kontzeptuaz. Batez ere beltza beltza menperatzen hasten denean...

        Beste batzurentzat, arriskuaren beste punta artea artea hutsagatik erreibindikatzean legoke, arazo kulturala oraindino konpondu barik egonez.

        Eztabaida hauek ematen ziren bitartean, bai ingelesez eta bai frantsesez poeta eta nobelagile andana kaleratu zen, beren obretan beltz mundua espresatzen saiatuz. Batzuk besteak baino politikoagoak, batzuk besteak baino arrakastatsuak... Baina, dagoeneko hizkuntzaren problema aztertzeko tenorea dugu.

        Jatorrizko hizkuntzetan eginiko literaturaren beharra

        Zenbait espezialistek zalantzan jartzen dute beltz-afrikar literatura baten esistentzia bera. Horientzat, literatura horren garapena hizkuntza afrikarren garapenarekin batera joan beharko luke, eta gaur eguneko testuinguruan kolonizatzaile zaharren hizkuntza da prestijioa izaten jarraitzen duena, intelligentsia afrikarrak arazo linguistikoarekiko duen anbiguotasunak ezertan laguntzen ez duelarik hizkuntza minorizatu horien sustapenean.

        Jacques Chevrier-ek dio «herri baten kultura, herri horren dependentzia edo independentzia politikoaren ispilu da. Partikularzki herri baten hizkuntza garatu, geratu edo desagertzera doa herri horrek duen independentzia politikoaren arabera, zeinaren ondorioak bizitza sozial eta kulturalaren arlo guztietan agertzen diren».

        J.P. Alexandre-k berriz, «Langues et langage en Afrique noire» liburuan honela dio: «Frantziarren kolonial politika administrazio eta hezkuntzari dagokionez erraz defini daiteke: François Iarena da, Richelieurena, Robespierre eta Jules Ferryrena. Hizkuntza bakarra irakasten da eskoletan, bat bakarra onartzen tribunaletan, bat bakarra erabiltzen administraritzak: frantsesa Akademiakoek eta Hezketa ministeritzako jendeek definitzen duten arabera. Beste guztiak folklorea, tutu panpan, ilunkeria, gaita eta dantza besterik ez dira, eta Errepublikaren deuseztapenerako hazia».

        Intelligentsiak bere jarrerak asko matizatu izan ditu. Horrela Senghor elebitasunaren alde agertu bazen ere, bere aukera frankofoniaren aldekoa izan da argi eta garbi, mugimendu horren aitzindaritza hartuz. Janheinz Jahn-entzat berriz, arazo linguistikoa bigarren mailakoa da, obraren mamian bilatzen dituelarik berak afrikar literatura baten identifikaziorako oinarrizko kriterioak. Baina askorentzat hizkuntza kultura baten parte izanik, ez soilik transmisore, hizkuntza mailegatu baten bidez kultura bat espresatzea, ez bakarrik mensaiaren itxuraldaketa baizik eta traizio bat ere bada.

        Afrikako mapa linguistikoari kasu eginez, ez da oso argi ikusten zergatik ez diren aurrean bultzatzen bertako hizkuntzak, ez bada noski interes politiko ezagatik. Swahilia da horren lekuko, gaur egunean duen pusantza erabaki politiko baten ondorioz izan bait zen.

        Jatorrizko hizkuntzen arazoak, dena dela, egiturazko zenbait arazorekin topo egitera garamatza.

        Egiturazko arazoak

        Alfabetizazioa da arazorik larriena, eta alfabetizazio kanpaina serioak ekiten dituztenek beste arazo larri batekin topo egiten dute: alfabetatu direnentzat liburu beharra.

        Liburuaren banaketa Afrikan zehar oso egoera txarrean, hiritik selbarako bidean egoera hori txartzen delarik. Horrela, eskolak eta kultur zentro urriak dira liburuaren zabalkunderako zentrurik hornituenak, oso hornituak daudela esan nahi ez duelarik.

        Hain zuzen ere, paradoxa latza gertatu zaie hainbat eta hainbat egileri, beren liburuak Afrikan ezik Europan askoz ere ezagunagoak izatea, beraiek afrikarrei zuzentzen zitzaielarik.

        Banaketaren eta hizkuntzaren arazoarekin batera, argitaratze arazo larriak jasaten ditu Afrikako liburugintzak. Hasteko, argitaletxe indartsuenak Afrikatik at daudenak dira, bertan baliabide urriak daudelako. Eta Afrikan bertan daudenek ere, liburuak Europan egin beharra daukate.

        Salneurriarena ere argitaletxe afrikarrentzat buruhauste nahikoa da. Liburuak bertako bizitza mailara egokitutako prezioarekin paratu beharra ez bait da arazo biguina.

        Beraz, literaturak partikularzki eta liburuak orokorrean topatzen dituen arazoak hauek lirateke gutxi gora behera: jendetza handiak alfabetatu beharra; argitaletxe afrikar gutxi izatea, banaketa sare urriak; afrikarren erosmen ahalmen mugatua; etxebizitzen deserosotasuna; irrati, zinema eta telebistaren konpetentzia gero eta handiagoa.

        Bestalde, Afrikar gizarteak oso komunitarioa izanik tradizioa, liburuak suposatzen duen egintza indibiduala ez da errazki pasatzen. Eta gainera ama-hizkuntza ez den batean agertzen dira libururik gehientsuenak.

        Amaierakoa

        Lantxo honek dituen erru nagusiak oso orokorra izatea eta bidean hainbat arazo uztearena da. Teorizazio ugari dago arazo honen inguruan, baina nik dakidalarik euskaraz ezer gutxi agertzen da. Informazio mailan gainera, askoz errazagoa da frantses edo ingelesez idatzitako lanetara iristea, jatorrizko hizkuntzetan idatzitakoetara baino. Hala ere, ez legoke batere txarto aurrerantzean hizkuntza ezezagun horietaz gehiago arduratuko bagina. Eta ziuraski, hemen hitzegindako guztia ez zen ari benetazko afrikar literaturari buruz, ez behintzat orain ama-hizkuntzetan produzitzen ari direnetaz.

        Hemendik aurrera, bidegurutze honetatik bide asko abiatzen bait da, banandu egin beharko dugu, ez noski supazterraren inguruan eseri eta kondalariak narratuko digun ipuin zoragarri hau entzun gabe...