Atxagaren "Etiopiaz" zenbait apunte,
non adierazten baita literatura ez dela "sentitzen" interpretatzen ez bada

Lurdes Otaegi
Lide Arana

        Bernardo Atxaga pertsonai ezaguna dugu gure artean, nahiz eta bere idazlanak ezagutu eta irakurtzen dituztenak gehiegi ez izan. Badirudi idazle hau ez dela euskal letren inguruko mundu hertsian sarturik egon; beti ere indibidualki jokatu du, zirkulu horretatik kanpo. Horregatik beharbada, bere idazlanek ez dute izan berez merezi duten aipamena.

        ETIOPIA izan da argitaratu duen azken liburua (1978.ean); egia esan harriduraz aurkitu dugu obra hau, benetako poeta baten aurrean gaudenaz konturatu baikara. Idazlan hau, Atxagaren linea pertsonalean kokatzen da erabat; bere prozesu literarioari jarraituz, Ziutateaz-etik datorkigu, aurreko obra honek markatzen zituen pausuak gehiago definituz eta sendotuz.

        Harriduraz (lehen esadakoagatik) eta atseginez irakurri dugu Etiopia, eta esan behar atsegin hori ez datorkigula, irakurtzerakoan bihotzean ikutu eta sentitu dugulako bakarrik, bada beste arrazoirik: liburu hau ulertu edo interpretatu egin behar da konszienteki, eta orduan iritsi daiteke irakurlea poetak benetan esan nahi duena sentitu eta dastatzera (1). Poesiaren atzean unibertso zabal eta esanguratsua aurkitzen baita, eta hori deskubritzea da irakurlearentzat sorpresarik atseginena. Liburua horretarako dago, interpretazio konsziente bat saia dezake horretarako umorez dagoen edonork, obra ireki bat denez gero.

        Liburu osoak badu gainera berezko izakera, esan nahi dugu osotasunean hartu beharrekoa dela. Atxagak egin duena ez da poesia eta narrazio bilduma huts bat, eta horregatik egitura bera ez da gratuitoa, ondo pentsatu eta landu ondoren eginiko egituraketa baizik —berak sarreran esaten duenez "artisau moduan" eginiko liburua da—. Poema eta narrazio guztiek berezko esanahirik badute ere, besteekin batera, liburuaren osotasunean hartzen dute adierazkortasunik haundiena. Hain zuzen ere egileak bere burua behartuta ikusi du liburuaren giltza egitura hori irekiko duen klabea ematera, modu honetan osotasun hori aditzera ematen digularik. Azken batetan, idazlearen aldetik komunikaziorako gogoa eta beharra nabarmentzen da; ez du nahi bere poesia-munduaren atea itxita gerta dadin.

        Giltza edo klabe hau hasierako idazlanetan ematen digu: lehenengoan, "Kain, Abel" izenekoan alegia, Kainen izakera eta bizimodua azalduz gero, bat egiten da berarekin. "...hauxe da hain zuzen ere gure fede artikulu bakarra" esaten digu historiatxo honen bukaeran. Kainen jatorrikoen artean kokatzen da bere burua; Kain "apatrida" bat zen, Abel "eguneroko gizona" —obedientziaren sinboloa— hil ondoren. Kainek bere "errebelamenduaren justizia" konprenitu arren, bere bakardadea sufritu behar izan zuen Etiopian, berea ez zen lurralde batetan, paradisutik kanpo. Harrezkero Kainen jatorrikoak paradojan murgilduriko gizakiak izango dira, "bere eskuz hildako gorputzaren gainean malkoak ixuriz" biziko direnak.

        Hortara, liburuaren giltza zera da, "aitaren mapa eta plangintzetan segurantzizko lurraldea" utzi duten gizon ororen esistentziaren problematika, pertsonai inkonformista eta apatridarena alegia.

        Bigarren historiatxoan, Piolet deritzan poetaren bizimodua kontatzen digu; poeta anonimoaren historia da. Pioleten biografia dramatikoa da guztiz, baina Atxagak ironikoki ematen digu. Ironia horrek hunkigarriagoa egiten digu poetak "poesiaren hegal dardarra" ukatzen duen gizarte batetan bizi duen ridikulu konstantea. Piolet ingenuoa da; poeta apasionatu eta amorratu honek, genio bat dela uste du; arrokeria ingenuo batek darama: "nere estilo nahastezinak galdu nau" esango du amaieran, munduko azken mugetara alde egin beharrean dagoenean.

        Bainan garbi dago Pioletek, anonimo izanagatik ere, ez duela aski bere poematxoak idazte hutsarekin, ezagutarazi egin behar dizkio jendeari, munduari. Komunikazio eta konprentsioaren beharra sentitzen du, eta hau da bere ezaugarririk nabarmena; edozein gauza egingo du hori lortzeko, nahiz eta anonimoki jokatu behar: bere fama sakrifikatuko du komunikazioa lortzeko.

        Piolet, Kainen jatorrikoa bera ere, bakardadean bizi da, paradisutik kanpo, eta nahiz eta bere errebelamendu poetikoa ontzat eman, asko sufritzen du komunikaziorik sortu ezin duenean, alegia, bere poemak, ahalegindu arren, argitaratu ezin dituenean.

        Introduzio hauen ondoren, Atxagak bederatzi zirkulu osatzen ditu poesia eta narrazioekin. Hauetako zirkulu bakoitza zita batez hasten da bakoitzaren mamia nolabait adierazi eta mugatu nahiean.

        Zirkuluen konzeptua tradizionala da, oso zabala eta aberatsa esanahiari dagokionez. Hasiera batetan kontzeptu astronomikoa zen, unibertsoa bederatzi zirkulutan banatzen zutelarik. Geroago, gizonaren izate mailak ere zirkulutan kokatuak izan ziren: maitasuna, erlijioa, intelektoa, izate fisikoa... Atxagaren bederatzi zirkuluek kontzeptu horien haria daramate. Guk zirkulu horiek nola irakurri eta interpretatu ditugun adieraziko dugu, nahiz eta pentsatzen dugun interpretazioak infinitoak izan daitezkeela.

        Lehen bost zirkuluetan eta seigarreneraino mistiko joera batetan jarduten da poeta, gizonaren izate maileei jarraituaz, paradisuaren bila abiatzen dela dirudi.

        Lehen zirkuluan negarra azaltzen digu; bizitzaren aurrean negar egiten dutenen jarrera.

        Bigarrenean berriz, negar egitearen alferrikotasuna eta erretrasoa azpimarratzen ditu. Negarrari kontrajarriaz, Chasman-en harrizko aurpegia, gogortasuna.

        Hirugarren zirkuluan berriz, gizakiaren ingenuitate maila, umearena bereziki, Ainhoak pertsonalizaten duelarik.

        Laugarrenean amodioaz hitzegiten du, amodioa orokorki kontsideratuz.

Boskarren zirkuluan, maila filosofikoan murgiltzen da: denbora, "inuteis mudanças", iraganaz kezkatzen da. Orain arte eraman duen prozesua nolabait hautsita gelditzen da.

                "Ixiltasunaren palazioari hautsi zaio

                beiradura..."

        Zirkulu honetan sufrimendua nagusitzen da; bainan denbora pasatzea, amargura, frakasua, ezin dira ebitatu, hortxe daude, eta onartu egin behar dira.

"eguzkirako izan behar omen zuen bidaia zubi nekatuen azpitan amaitu delako"

        Eraman duen mistiko prozesu horren frakasua nagusitzen zaio, bainan horregatik ez du etsi, inork ez dezake etsi,

                "ez zaitez farregarria izan

                ez dezazula nigar egin adoleszente ordiaren gisa"

        Ez du etsi beraz, nahiz eta ametsak amets izaten jarraitu, anonimotasuna ere positibo izango zaigu azken finean; nahiz eta denborak gauza guztiak eramaten dituen,

                "gurekin ere izkribatuko dira

                ixiltasunaren izenak"

        Zazpigarren zirkuluan berriz, "Etiopia lehenengoz dibisatzean", poetaren ikuspegia erabat aldatuko delakoan egon gaitezke, zera esaten baitigu:

                "behar bada

                Argi krudel baten pean nengoen

                Gauzen begirada Kupidagabearen pean"

        Eta aitormen honen ondotik dator Etiopia lehenengoz dibisatzea, desparadisuaren naturaz jabetzen hastea: Lurra planetaren aldea hareazkoa, sateliteak eta Urano hareazkoak, Venus harearena.

        Honetan aurkitu uste dugu Atxagak egiten dituen erreferentzi literarien artean garrrantzitsuenetako bat, Danteren "Divina Comedia" delakoarena. Ezin esan dugu —eta zer abantaila lekarkiguke bestalde— ezin esan ordea, bederatzi zirkulu hauen egitura Danteren "Divina Comedia"n agertzen zaigunarekin erlazio hestuetan dagoela, inolaz ere poetaren iturburu denik, zergatik ez esan, hortara, Aristotelesen munduaren eta zeruaren egituratzea duela iturburu: lehenengoan Ilargia, bigarrenean Mercurio, hirugarrenean Venus, laugarrrenean Eguzkia, boskarrenean Marte, seigarrenean Jupiter, zazpigarrenean Saturno, zortzigarrenean izarrak eta hauezaz gain, bederatzigarrenean "Cristalino" deitzen dena, Danteren idazlanetan agertzen den bezala.

        Bainan gutxienez ere pentsatu beharko dugu Atxagak Etiopia inguratzen duten hareazko eskualde horiek "Harea ezberdinetako bederatzi zirkuluetan" banatzearekin, nolabait ezagunak diren kultural erreferentzi hauetatik oihartzunik atera nahi izan duela: paradisua aipatu beharrean "desparadisua" aipatzen baitu, planetak eta aidea ere hareazkoak direla esaten baitigu; eta gure ez-jakintasunaren arabera ezin askatu ditugun hamaika korapilo-erreferentzialak aurki baititezke.

        Dante, perfekzioaren bidez, paradisura omen zihoan, salbazioaren bila; "Etiopian" protagonista dugun "apatrida" honek, Kainen leinukoa denez gero, Etiopia besterik ez lezakela topatu ikusten du; eta horregatik desertuz gaindi, sofrimendua ere badarama

                "baina ez harea bakarrik

                Harearekin batera malko esentziala

                Eta odol bete ontzi bat"

        Zeren denboraz ardura erraldoia ageri duen gizaki honek, "ixiltasunaren palazioari beiradura hautsi zaio"nez gero, badaki:

                "Gauero ez da harea baino geratzen

                Hilargi krudelaren azpian, harea"

        Hemendik aurrera basamortuaren "Bigarren maskaraz" mintzo zaigu, itsasoaz, non suntsitzen baitira giza ahalegin guztiak (hitzak, irriak, ziutate idealaren planoak, teori iraultzaileak, izerdiak, horrenbeste min moeta); ez dago eta ihesbiderik,

                "(gaztelua handiegia da, sakonegiak ziegak

                printzeak ezin du ihes egin)"

        Zortzigarren zirkuluan, baina, Ziutatea agertzen zaigu eguneroko destrukzioarekin batera; hemen ikusi ahal izango dugu, aurrekoan, alferrikako ahaleginaz ari zeneko jarrera ez-dramatikoak, zer segida duen "eguneroko bizitza ikatza bezalako labe-zomorroak ixurtzen hasi zenean eten gabe".

        Eguneroko honetan tankera guzietako destrukzioa dago: politikoa (Vietnam, plusbalia, talde politikoak), soziala (marikoiak), literarioa (ixiltasuna adjetibo kalifikatiboen aurka), sinbolikoa (leopardoak malkoak galdu, Orainaren suizidioa...).

        Bainan udazkenean, ziutateko elbarrituenak "errebelatzen" hasten dira: sekretari lotsatiak, eskaleak, idazleak, katagorriak atrakoak egiten...

        Neguarekin berriz, betikoak, izurritearen ikaragarria usmatuz, "errebelamendua" irentsi nahiean dabiltza (dispentsariak, aingeruak, borrero profesionalaren esposa ttipia, eliza, bankoak eta praileak); bainan, nonbait, dagoeneko "gu libro gabiltza"... "hiltzaile tipien gisa". Ahalegin guztiak alferrik diren arren, errebelamenduak (ma-o-meno) libro egiten gaitu.

        Horregatik, gauza guzien hutsala nabarmenduagatik, "gezur ttipiak asma ditzakegun bitartean" ez dezagula antsiarik egin; zeren zibilizazioa suntsituko duen, ez tximinorik, ez King-Kong-nik etorriko ez diren arren, begiak itxi eta amets egin baitliteke: maitasunean sinestu, ihesi egiterik badagoela uste izan, edo herri honetako proiektoan murgildu...; nolabait itxaropena akatuezina delako edo

                "Eta izar zaharrenaren indar profetikoa profeituz

                koskortuko dira oraindik itxaropena

                eta balkoiko geranioa".

                (esan zuen Humphrey Bogartek sonbreilua okertuz)"

        Eta honenbestez ailegatzen gara bederatzigarren zirkulura, etorkizunari buruz zenbait gauza esatera ausartu ondoren, Etxahunek errepresentatzen duen salbamenduari begira.

        Etxahunek uda ekarriko du, jondone sagarrak, argia, gorostia, ihia, ekia eta dinamita. Berarekin xamurtasuna ekarriko du, bainan baita ere zorroztasuna eta agresibitate jakintsua, sofritutakoa.

        Poetak ez du nahi Etxahun iraganaz aritzeko etor dadin, joandakoaz negar egiteko edo "( Hildakoen) gorpuak zitroi urez ihurtzitzeko", (behar hada ezta igarokortasunaz aritzeko ere); orainaz iharduteko baizik.

        Etxahunek, bere bizitzaz jarritako bertso batzuetan, honela zion:

                "Desertuko ihiziak jendeen beldurrez

                abisatzen dirade egoitera gordez

                nik ere hurak bezala, gaxua nigarrez

                ene bizi tristia kuntserbi beharrez"

        Ihiziki izateko beldurrez gorderik daudenak etor arazi nahi ditu poetak ziutaterantz. Jon Kortazarrek etorrera hori ziutatearen destruikzioaren anuntziotzat hartu du; gu, egia esan, ez gaude hortaino seguru. Etxahunen iragarleak mitxeletak dira, bere ekarria, gozotasuna, argia eta agresibitate sofritutakoa; Etxahunek eraginda etorriko direnak, ziutatea suntsitzera ote datoz? Guk, gure aldetik, gauzaren erlatibotasuna ikusita ere, zera esango genuke, aurreko zirkuluetan oinkatu duen basamortuaz, hareaz, sofrimenduaz, iraganaz, igarokortasunaz, hutsalaz ari direnak ziutatera erakarri nahi lituzkeela, "iraganaren abenidak" utzita, Orainaz arreratu ditezen, Lirian lagundu diezaiguten, gure oraina ziutatea denez gero.

        Honela itxi dira bederatzi zirkuluak, orain Etiopiarako itzulbidean, epilogo edo gaztigu antzera, azken erreflexioa eskeintzen digu: poetak eta gizonak zerbait egiterakoan jakin behar baitu.

                "Gauza guztiak esanak zeuden jadanik agian"

        Klitxeak ageri baitira beti ere, edonondik, edonola; bainan, berresan ditzakeen gauzen artean, berak "bide berri eta sekretuen bila ipurdia galtzen zuen gizonaren kasoa" sinatzen du.

        Honek justifikazio bat dirudi, egia esan, justifikazio bat "hutsala" eta "alferrik" guztien gainetik, orainaz eta ziutateaz iharduteko aitzakiarik aurkitu duelako, Etxahun etortzen denean, oraindik

                "teilatu ustel horietan aurkituko gaitu(elako)

                disparatzen apika

                geure oinazea papurtu

                eta usoei eskaintzen"

        Bukatzeko

        "Etiopia" liburu zaila dela denek esaten dute, eta gu ere hortan gaude.

        Zailtasun hori poesiatan agertuko zaigu batipat, prosalanetan berriz, hizkera herrikoi eta erabat adierazkorra erabiltzen du, narrazio lineala, arina, trukorik gabea, eta gure ustez, oso landutako errez itxuraz jantzia; benetan gustagarria.

        Poesiak besterik dira, tankeraz esan nahi dugu, zeren poesi hizketari dagokion zailtasunari, abstraktotasuna eta surrealismoa gehitzen baitzaio.

        Bestalde Atxagaren bereiztasun bat dela deritzagu, oraingo euskal poetikan hainbat eta hainbat darabilzkigun terminoak baztertzea, eta beste zenbait aukeratu izatea, hiztegi pertsonal bat osatzeraino. Hau dena, bere berezko duen poesi hizkeraren zati bat besterik ez da noski (2). Ez baikaude poeta afizionatu baten aurrean. Zenbaitek perfekzionistatzat ere jo dute, guri ez zaigu hala iruditu. Atxagak bere idazlan hau asko zaindu du, galbae askotatik pasarazitakoa iruditzen zaigu eta horregatik ez dugu ulertzen zer dela eta esan dezakeen Koldo Izagirrek, "Eguneroko bizitza..." deritzan poesia beste nonbait hobeto legokeela, zeharo harian baitago, gure ustez. Dena dela, ebidentetzat jo genezake Atxagak ez duela inspirazio hutsean sinesten batere, hau ez da, ordea, perfekzionismoa, ez aszetismoa, poetaren gaitasunaren isladatze beharra baizik.